«Ο ιός AI/H5N1 στα διάφορα είδη ζώων», Μάρτιος 2006

Μετά τα θανατηφόρα κρούσματα σε γάτες από τον ιό της Γρίπης των Πτηνών (υπότυπος Η5Ν1) στη Γερμανία, αξίζει να τονισθούν ορισμένα σημεία για τον κίνδυνο που διατρέχουν να μολυνθούν τα διάφορα είδη θηλαστικών και οι ιχθύες από τον συγκεκριμένο ιό και κατ' επέκταση τον κίνδυνο που διατρέχει ο άνθρωπος από αυτά, ώστε να μπορούμε να ενημερώσουμε σωστά τους ιδιοκτήτες των ζώων στα κτηνιατρεία μας.

Γάτα

Οι νεκρές γάτες ζούσαν σε μια ημιαδέσποτη κατάσταση στο νησί Rugen της Γερμανίας, έκτασης περίπου 900 km², στο οποίο από τις 15 Φεβρουαρίου έχουν βρεθεί 138 νεκρά αποδημητικά πτηνά (κυρίως κύκνοι), που ήταν θετικά στον ιό της γρίπης των πτηνών ΑΙ/Η5Ν1, από τα συνολικά 180 που έχουν βρεθεί σ' όλη τη Γερμανία, ως τις 15 Μαρτίου 2006.
Η πρώτη γάτα που νόσησε παρουσίασε συμπτώματα αναπνευστικά και νευρικά (εκτελούσε κυκλικές κινήσεις γύρω από τον εαυτό της) και δύο μέρες μετά, στις 28.02.2006, ψόφησε. Οι άλλες δύο ήταν αδέσποτες και βρέθηκαν νεκρές στις 6 Μαρτίου.
Σύμφωνα με ανακοίνωση του εργαστηρίου αναφοράς για τη γρίπη των πτηνών της Γερμανίας (Friedrich-Loeffler Institut) είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι γάτες μολύνθηκαν μετά από κατανάλωση πτωμάτων κύκνων που υπήρχαν στην περιοχή [1] .
Από το 2003 ήταν γνωστό ότι τα αιλουροειδή και οι γάτες μπορεί να μολυνθούν από τον ιό και ενδεχομένως να τον μεταδώσουν σε άλλα αιλουροειδή, εφόσον καταναλώσουν μεγάλες ποσότητες μολυσμένων πτηνών. Τον Δεκέμβριο του 2003 δύο Τίγρεις και δύο Λεοπαρδάλεις που κατανάλωσαν νεκρά μολυσμένα από ΑΙ/H5N1 κοτόπουλα, ψόφησαν σε Ζωολογικό Κήπο στην Ταϊλάνδη. Την Άνοιξη του 2004 άλλη μία Τίγρης και μία Λεοπάρδαλη ψόφησαν στην Μπανγκ-Κονγκ από τον ίδιο ιό. Τον Οκτώβριο του 2004, 147 από τις 418 Τίγρεις σε Ζωολογικό Κήπο στην Ταϊλάνδη ψόφησαν ή τους έγινε ευθανασία αφού διαπιστώθηκε ότι είχαν μολυνθεί από ΑΙ/H5N1, επίσης μετά από κατανάλωση μολυσμένου κρέατος πουλερικών. Περαιτέρω εξέταση του περιστατικού έδειξε ότι δεν υπήρξε μετάδοση του ιού από Τίγρη σε Τίγρη [2] .
Σύμφωνα με μελέτες της ομάδας του Ολλανδού καθηγητή Osterhaus [3] , που έχουν δημοσιευθεί το 2004 στο περιοδικό Nature [4] και to 2006 στο American Journal of Pathology [5] , οι γάτες μπορεί να μολυνθούν από τον ιό ΑΙ/Η5Ν1, τόσο από την αναπνευστική (ενδοτραχειακός ενοφθαλμισμός του ιού) όσο και από την πεπτική οδό (κατανάλωση μολυσμένων πτηνών) και να εμφανίσουν νόσο που μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο σε μερικές μέρες, με αλλοιώσεις στο αναπνευστικό, στα νεφρά, στο ήπαρ κλπ.
Άρα μετάδοση από πτηνό σε γάτα και από γάτα σε γάτα είναι δυνατή αν και πολύ δύσκολη καθώς πρέπει να συντρέχουν και ορισμένες προϋποθέσεις (πχ. κατανάλωση μολυσμένου πτηνού ή απέκκριση μεγάλης ποσότητας ιού).
Αυτό που θεωρείται ακόμα πιο δύσκολο και δεν έχει παρατηρηθεί ως σήμερα, είναι η μετάδοση του ιού από γάτα σε άνθρωπο. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Friedrich-Loeffler της Γερμανίας η γάτα όταν μολυνθεί από ΑΙ/Η5Ν1 εκκρίνει σε πολύ μικρές ποσότητες τον ιό, που δεν είναι αρκετές ώστε να μολύνουν τον άνθρωπο προκαλώντας νόσο και είναι επικίνδυνη για τη μετάδοση του ιού μόνο όταν ο άνθρωπος έρχεται σε πολύ στενή επαφή μαζί της (αγκαλιές, φιλιά κλπ.).
Τα συμπτώματα που εμφανίζει η γάτα μετά από πειραματική μόλυνση είναι: πυρετός, δύσπνοια, κατάπτωση, προβολή του τρίτου βλεφάρου και επιπεφυκίτιδα ενώ η πρώτη νεκρή γάτα από φυσική μόλυνση, στη Γερμανία εμφάνισε και νευρικά συμπτώματα. Ο πολλαπλασιασμός του ιού οδηγεί σε συστηματική νόσο με ιδιαίτερα έντονα συμπτώματα απ' το κατώτερο αναπνευστικό σύστημα, πράγμα που την διαφοροποιεί και από τις άλλες ασθένειες του αναπνευστικού της γάτας, όπου έχουμε συμπτώματα κυρίως από το ανώτερο αναπνευστικό.
Τα συμπτώματα εμφανίζονται 2 μέρες μετά τη μόλυνση και τα προσβεβλημένα ζώα αρχίζουν να απεκκρίνουν τον ιό, σε μικρές ποσότητες, από την τρίτη μέρα μετά τη μόλυνση. Οι μολυσμένες γάτες αποβάλλουν τον ιό τόσο από το αναπνευστικό όσο και από το πεπτικό σύστημα χωρίς ωστόσο να εκδηλώνουν διάρροια.
Να σημειωθεί ότι στις πιο πάνω εργασίες δεν ψόφησαν όλες οι γάτες που μολύνθηκαν και κάποιες ανέπτυξαν αντισώματα κατά του ιού [6] ενώ αποδείχθηκε επίσης ότι μπορεί να γίνει και οριζόντια μετάδοση του ιού ΑΙ/Η5Ν1 και ότι οι γάτες δεν νοσούν όταν μολυνθούν πειραματικά με τον ιό της κοινής γρίπης του ανθρώπου ΑΙ/Η3Ν2.
Βάσιμες υποψίες για μόλυνση από ΑΙ/Η5Ν1 πρέπει να έχει ο κτηνίατρος όταν προσκομισθεί γάτα που ζει σε περιοχή μέσα σε ζώνη επίβλεψης (10 km γύρω από το σημείο εμφάνισης κρούσματος ΑΙ/Η5Ν1 σε πτηνό), η οποία διαβιώνει μόνιμα ή μερικώς εκτός σπιτιού και πιθανώς κυνηγάει πουλιά και εμφανίζει νόσο με συμπτώματα ιδιαίτερα του κατώτερου αναπνευστικού.
Λόγω της μικρής ποσότητας του απεκκρινόμενου ιού από τη γάτα δεν υπάρχει ιδιαίτερος κίνδυνος μόλυνσης του κτηνιάτρου που θα την εξετάσει, εφόσον βέβαια τηρούνται οι αναγκαίοι κανόνες υγιεινής (γάντια, απολύμανση χεριών). Μόνο στην περίπτωση που μετά από αναισθησία πρόκειται να γίνει λήψη φαρυγγικού επιχρίσματος με ειδικό για ιολογικές εξετάσεις πλαστικό βαμβακοφόρο στυλεό (πχ. Virocult) για αποστολή σε εργαστήριο και επιβεβαίωση της διάγνωσης, επιβάλλεται επιπλέον και η χρήση προστατευτικής μάσκας προσώπου από τον κτηνίατρο. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνετε στην απολύμανση εργαλείων, τραπεζιών και χώρων προκειμένου να αποφευχθεί η οριζόντια μετάδοση του ιού σε άλλες γάτες που θα επισκεφθούν το κτηνιατρείο.
Προς τους ιδιοκτήτες ασθενών ή ύποπτων γατών πρέπει να τονισθεί η απομόνωση της γάτας από άλλες γάτες, η αποφυγή της πολύ στενής επαφής με την άρρωστη ή ύποπτη γάτα (αγκαλιές κλπ.) και σχολαστική τήρηση των κανόνων υγιεινής (συχνό πλύσιμο του πιάτου τροφής και της λεκάνης υγιεινής της γάτας και πάντα φορώντας γάντια).
Σε γάτες που διαβιώνουν εκτός σπιτιού και κυνηγάνε πουλιά ένα απλό μέτρο που καθιστά το κυνήγι αναποτελεσματικό είναι να τοποθετηθεί στο περιλαίμιο κουδουνάκι, ώστε κινήσεις της γάτας να γίνονται αντιληπτές από τα πτηνά και αυτή να μην μπορεί να τα πιάσει και κατ' επέκταση να μειωθεί ο κίνδυνος μόλυνσής της..
Στη Γερμανία όπου και εμφανίστηκε το πρώτο κρούσμα από τις 4 Μαρτίου ισχύουν τα εξής μέτρα όσον αφορά τα κατοικίδια [7] :

Στη ζώνη προστασίας (3 km) και στη ζώνη επίβλεψης (10 km) γύρω από σημείο εμφάνισης κρούσματος ΑΙ/Η5Ν1 σε άγριο πτηνό, οι γάτες πρέπει να μην βγαίνουν έξω από το σπίτι, οι αδέσποτες ή ημιαδέσποτες να μην μπαίνουν μέσα στο σπίτι και οι σκύλοι να βγαίνουν συνοδευόμενοι από τον ιδιοκτήτη τους και δεμένοι με λουράκι.
Στη ζώνη προστασίας απαγορεύεται σε άτομα ξένα με την επιχείρηση να επισκέπτονται εκτροφές πουλερικών. Εξαιρούνται οι κτηνίατροι, δημόσιοι και ιδιώτες.
Ιδιοκτήτες κατοικίδιων πρέπει να παίρνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα υγιεινής κατά την επαφή με τα ζώα τους και να σέβονται τις απαγορεύσεις που ισχύουν στις ζώνες προστασίας και επίβλεψης.

Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων (European Centre for Disease Prevention and Control - ECDC) προτείνει μετά το θάνατο της πρώτης γάτας από ΑΙ/Η5Ν1 προς το παρόν τα εξής, για τις περιοχές που βρίσκονται μέσα σε ζώνη επίβλεψης (10 km) [8] :

Δεσποζόμενες γάτες να μένουν κλεισμένες στο σπίτι ώστε να αποφευχθεί πιθανή επαφή τους με μολυσμένα πτηνά
Οι αδέσποτες ή ημιαδέσποτες γάτες να μένουν εκτός σπιτιού και να αποφεύγεται η επαφή μαζί τους
Αν μια γάτα φέρει ασθενές ή νεκρό πτηνό στο σπίτι, φορέστε γάντια και απομακρύνετέ το καταλλήλως (πχ. θάψτε το).
Αν η γάτα σας εμφανίζει συμπτώματα ασθένειας και έχει έρθει σε επαφή με άγρια πτηνά επικοινωνήστε με τον κτηνίατρό σας.
Ενημερώστε τις αρμόδιες Κτηνιατρικές Υπηρεσίες αν δείτε νεκρή γάτα σε περιοχές όπου εφαρμόζονται υγειονομικά μέτρα κατά της γρίπης των πουλερικών.
Οι ακόλουθοι κανόνες υγιεινής να τηρούνται ανεξάρτητα του κινδύνου μόλυνσης από ΑΙ/Η5Ν1:

φορέστε γάντια όταν καθαρίζετε ή αντικαθιστάτε την άμμο υγιεινής της γάτας και μετά να πλένετε τα χέρια σας
μην ακουμπάτε νεκρά ζώα. Αν πρέπει, μετά να πλένετε τα χέρια σας
πάντα να πλένετε τα χέρια σας πριν πιάστε οτιδήποτε φαγώσιμο
να έχετε υπόψη σας ότι το πλύσιμο των χεριών με σαπούνι και των ενδυμάτων με ένα συνηθισμένο απορρυπαντικό είναι αρκετό προκειμένου να εξουδετερωθεί ο ιός της γρίπης.

Σκύλος και λοιπά σαρκοφάγα (αλεπού, αρκούδα κλπ.)

Μέχρι σήμερα δεν έχει παρατηρηθεί φυσική μόλυνση στο σκύλο από ΑΙ/Η5Ν1. Αναφορές ότι σε έρευνες του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας των Ζώων της Ταϊλάνδης βρέθηκαν αντισώματα κατά του ιού ΑΙ/Η5Ν1 (δείχνοντας ότι νοσούσαν ή είχαν κατά το παρελθόν νοσήσει) σε 160 από τους 629 εξετασθέντες σκύλους [9] , δεν μπορούν να ληφθούν σοβαρά υπόψην καθώς δεν δημοσιεύθηκαν σε επιστημονικά περιοδικά προκειμένου να ελεγχθούν και αργότερα ανασκευάστηκαν και διαψεύσθηκαν εν μέρει.
Ακόμα και η πειραματική μόλυνση σκύλου με ΑΙ/Η5Ν1 δεν έχει καταστεί ως τώρα δυνατή, γι' αυτό ακόμα και ο Osterhaus κάνει τα πειράματά του σε γάτες.
Η επιδημία γρίπης σε σκυλιά στις Η.Π.Α. το 2005 οφειλόταν σε ΑΙ/Η3Ν8 που προκαλεί τη γρίπη των ιπποειδών [10] και καμία σχέση δεν έχει με τον άνθρωπο και τον ιό ΑΙ/Η5Ν1.
Συνεπώς ο σκύλος μόνο ως μηχανικός φορέας του ιού μπορεί να λειτουργήσει και να μεταφέρει μικρές ποσότητες ιού, τέτοιες που είναι σχεδόν αδύνατο να προκαλέσουν μόλυνση στον άνθρωπο.

Χοίρος

Σε έρευνες στο Βιετνάμ βρέθηκαν, σε 8 από τα 3175 εξετασθέντα χοιρινά, αντισώματα κατά του ιού ΑΙ/Η5Ν1 που σημαίνει ότι αυτά τα ζώα κάποια στιγμή είχαν έρθει σε επαφή με τον ιό. Κανένα βέβαια από αυτά δεν νοσούσε και σε κανένα δεν ανιχνεύθηκε ο ιός [11] .
Σε πειραματική μόλυνση χοίρων με ΑΙ/Η5Ν1 που είχε απομονωθεί από ανθρώπους και πτηνά, αποδείχθηκε ότι ο ιός δεν πολλαπλασιάζεται καθόλου ή πολλαπλασιάζεται ελάχιστα στο αναπνευστικό σύστημα του χοίρου. Προσπάθειες πειραματικής μόλυνσης χοίρων με ΑΙ/Η5Ν1 στο Ινστιτούτο Friedrich-Loeffler της Γερμανίας απέβησαν άκαρπες καθώς στα μολυσμένα ζώα ο ιός δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί στο αναπνευστικό και να τον μεταδώσουν σε άλλα ζώα (χοίρους-πτηνά) [12] . Παρόμοια συμπεριφορά απέναντι στον ΑΙ/Η5Ν1 πιστεύεται ότι θα έχουν και οι αγριόχοιροι.
Θεωρίες λοιπόν ότι ο χοίρος μπορεί να λειτουργήσει ως «αναμιγνείον δοχείο» ιών γρίπης ανθρώπων και πτηνών για τη δημιουργία ενός νέου ιού που θα προσβάλει εύκολα τον άνθρωπο, είναι πια ξεπερασμένες.
Συνεπώς καμία επιδημιολογική σημασία δεν έχει ο χοίρος στη μετάδοση της γρίπης των πτηνών και προσπάθειες συσχετισμού του με τον ιό ΑΙ/Η5Ν1 και τη γρίπη των πτηνών στερούνται επιστημονικής βάσης.

Βοοειδή

Ποτέ στα βοοειδή δεν έχει παρατηρηθεί μόλυνση από ιό Influenza και γενικά θεωρούνται ανθεκτικά στη μόλυνση.

Ιπποειδή

Τα ιπποειδή προσβάλλονται από τους ιούς της Influenza αλλά από διαφορετικούς υπότυπους (Η3Ν8) και όχι από τον Η5Ν1. Συνεπώς δεν αποτελούν κίνδυνο για τον άνθρωπο.

Ιχθύες

Έως σήμερα δεν υπάρχουν ιώσεις των ιχθύων που να μπορούν να μεταδοθούν στα θηλαστικά και τον άνθρωπο και το αντίστροφο, άρα οι ιχθύες δεν αποτελούν κίνδυνο για τον άνθρωπο.

Πτηνά

Όρνιθες - Γαλοπούλες: Είναι τα πιο ευαίσθητα είδη ζώων στη μόλυνση με ΑΙ/Η5Ν1 και αποτελούν την πιο επικίνδυνη εστία μόλυνσης του ανθρώπου.
Πάπιες - Χήνες: Αν και σπάνια, είναι δυνατή η μόλυνση από ΑΙ/Η5Ν1 με τις χήνες να αποδεικνύονται ευαίσθητες και τις πάπιες πιο ανθεκτικές [13] . Έχει περιγραφεί και φυσική μόλυνση σε συστηματική εκτροφή με πάπιες που εκδήλωσαν ελαφρά συμπτώματα (αναπνευστικά και διάρροιες), με χαμηλή θνησιμότητα (12%) και ο απεκκρινόμενος ιός ήταν εξαιρετικά παθογόνος για τις όρνιθες [14] .
Περιστέρια: Υπάρχει πιθανότητα να νοσήσουν και να ψοφήσουν αν μολυνθούν, παρόλο που είναι πολύ πιο ανθεκτικά από τις όρνιθες [15] . Το «θετικό» είναι ότι αν νοσήσουν αποβάλλουν τόσο μικρές ποσότητες ιού, που είναι μάλλον ακίνδυνα για τον άνθρωπο.
Αποδημητικά (Χελιδόνι-Μπεκάτσα-Ψαρόνι κλπ.): Ο ιός ΑΙ/Η5Ν1 έχει απομονωθεί σποραδικά από κάποια από αυτά τα πτηνά και σε πειραματική μόλυνση κάποια (ψαρόνια) δεν εκδήλωσαν καν τη νόσο[16] . Βέβαια σε συνδυασμό με την εμφάνισή του ιού και στην Αφρική όπου αυτά κατευθύνονται το χειμώνα, καθίστανται «ύποπτα» να νοσήσουν και να μεταδώσουν ενδεχομένως την νόσο. Το «θετικό» είναι ότι δύσκολα ασθενή-μολυσμένα αποδημητικά πτηνά θα φτάσουν ξανά στην Ευρώπη μια και το πιθανότερο είναι να ψοφήσουν στο ταξίδι της επιστροφής τους.
Αρπακτικά (Αετός-Κοράκι κλπ.): Έχουν αναφερθεί μεμονωμένα περιστατικά μόλυνσης-θανάτου τέτοιων πτηνών (Αετός) [17] . Λόγω του περιορισμένου αριθμού τους δεν αποτελούν ιδιαίτερο κίνδυνο για τον άνθρωπο.
Υδρόβια αποδημητικά (Κύκνος-Αγριόπαπια-Αγριόχηνα κλπ.): Είναι η «φυσική δεξαμενή» του ιού. Συνήθως νοσούν χωρίς να εκδηλώνουν συμπτώματα και αποτελούν την κύρια εστία μόλυνσης των ορνίθων. Για τον άνθρωπο υπό φυσιολογικές συνθήκες δεν αποτελούν ιδιαίτερο κίνδυνο και ως τώρα δεν έχει αναφερθεί περίπτωση μετάδοσης ΑΙ/Η5Ν1 από υδρόβιο πτηνό σε άνθρωπο.
Γλάροι - Θαλασσοπούλια κλπ.: Αν και αρκετά ανθεκτικά στη νόσο μπορεί να είναι φορείς, αλλά δεν είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο καθώς αποβάλλουν μικρές ποσότητες ιού [18] .
Ωδικά πτηνά (Καναρίνι-Σπίνος-Σπουργίτι κλπ.): Από την Ασία υπάρχουν αναφορές για μεμονωμένες περιπτώσεις προσβολής ωδικών πτηνών [19] και σε πειραματική μόλυνση τα μεν καναρίνια αποδείχθηκαν πολύ ευαίσθητα (θνησιμότητα 100%) τα δε σπουργίτια πολύ πιο ανθεκτικά (ελαφρά εκδήλωση νόσου χωρίς θνησιμότητα)[20] . Ειδικά όμως όσα ζουν σε κλουβιά μέσα σε σπίτια δεν υπάρχει περίπτωση να μολυνθούν καθώς δεν έρχονται σε επαφή με άλλα είδη πτηνών.
Ψιττακοειδή: Μπορεί να νοσήσουν και να ψοφήσουν από τον ΑΙ/Η5Ν1 (παπαγάλος ψόφησε ενόσω βρισκόταν σε καραντίνα στο Λονδίνο τον Οκτώβριο του 2005). Κάποια είδη παπαγάλων έχουν αποδειχθεί ανθεκτικά σε πειραματική μόλυνση [20] και γενικά δεν πρέπει να θεωρούνται επικίνδυνα για τον άνθρωπο, αφενός μεν γιατί μπορούν να προστατευθούν καλά (σκεπασμένο κλουβί ή μέσα στο σπίτι) και αφετέρου ελέγχεται αποτελεσματικά η είσοδός τους στην Ε.Ε. (καραντίνα ή απαγόρευση εισαγωγών).

Ανακεφαλαιώνοντας να πούμε ότι:

από καιρό ήταν γνωστό ότι οι γάτες και γενικά τα αιλουροειδή μπορούσαν να μολυνθούν και να νοσήσουν από τον ιό ΑΙ/Η5Ν1
ένα τέτοιο περιστατικό ήταν αναμενόμενο και πιθανώς να ακολουθήσουν και άλλα σε γάτες
ο ιός δεν υπέστη καμία μετάλλαξη, προκειμένου να μολύνει τις γάτες και συνεπώς δεν έγινε πιο επικίνδυνος απ' ότι ήταν για τον άνθρωπο
η μόλυνση ανθρώπου από γάτα είναι πάρα πολύ δύσκολη (μικρή ποσότητα απεκκρινόμενου ιού, στενή επαφή κλπ) και δεν έχει παρατηρηθεί έως σήμερα
ο σκύλος δεν προσβάλλεται ως σήμερα από τον ιό ΑΙ/Η5Ν1
ο χοίρος δεν έχει καμία σχέση με την γρίπη των πτηνών και τον ιό ΑΙ/Η5Ν1
έως σήμερα όλα τα κρούσματα της νόσου σε ανθρώπους προήλθαν από στενή επαφή τους με όρνιθες και τέλος
πάρα πολύ δύσκολη και δεν έχει παρατηρηθεί έως σήμερα, είναι η μόλυνση ανθρώπου από θηλαστικό ή από άγρια πτηνά με τον ιό ΑΙ/Η5Ν1.

Χαραλαμπάκης Γιώργος
jos@freemail.gr

[1] . "FLI stellt H5N1-Infektion bei einer Katze auf Rugen fest". Friedrich-Loeffler Institut, 28 Φεβρουαρίου 2006.

[2] . "WHO. Avian influenza: assessing the pandemic threat". WHO/CDS/2005, 29 Ιανουαρίου 2005.

[3] . O Osterhaus είναι Ολλανδός καθηγητής Ιολογίας, πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής της Ε.Ε. για την Influenza, ο πρώτος που απέδειξε προσβολή ανθρώπου από ΑΙ/Η5Ν1 το 1997 και ο πρώτος που απομόνωσε τον κορωναιό που ήταν υπεύθυνος για το S.A.R.S. to 2003.

[4] . Kuiken T. et al., "Avian H5N1 influenza in cats". Science, τεύχος 306, σελ. 241, 8 Οκωβρίου 2004

[5]. Guus F. Rimmelzwaan et al., "Influenza A Virus (H5N1) Infection in Cats Causes Systemic Disease with Potential Novel Routes of Virus Spread within and between Hosts". American Journal of Pathology, τεύχος 168, σελ. 176, Ιανουάριος 2006.

[6] . Το ότι οι γάτες μπορούν να αντιδράσουν στην μόλυνση με ΑΙ/Η5Ν1 και να εξουδετερώσουν τον ιό, φαίνεται και από το περιστατικό στην Αυστρία όπου τρεις γάτες μολύνθηκαν και ανάρρωσαν από τον ιό δημιουργώντας αντισώματα εναντίον του.

[7] . "Hinweise an die Bevolkerung uber aktuelle Massnahmen gegen die Ausbreitung der Vogelgrippe". Bundesministerium fur Ernahrung, Landwirtschaft und Verbraucherschutz, 1 Μαρτίου 2006.

[8] . "Avian influenza in cats - ECDC advice for avoiding exposure of humans". ECDC, 2 Μαρτίου 2006.

[9]. "H5N1 in Dogs and Cats". Recombinomics Commentary, 14 Φεβρουαρίου 2006.

[10]. "H5N1 Canine Deaths in Thailand". Recombinomics Commentary, 10 Οκωβρίου 2004.

[11] . Young Ki Choi et al. "Studies of H5N1 Influenza Virus Infection of Pigs by Using Viruses Isolated in Vietnam and Thailand in 2004". Journal of Virology, τεύχος 79(16), σελ. 10821-10825, Αύγουστος 2005.

[12] . "Risikobewertung". Friedrich-Loeffler Institut, 4 Μαρτίου 2006.

[13] . Perkins LE et al. "Pathogenicity of a Hong Kong-origin H5N1 highly pathogenic avian influenza virus for emus, geese, ducks, and pigeons". Avian diseases, τεύχος 46 (1), σελ. 53-63, Ιανουάριος 2002.

[14] . Kwon YK. et al. "Highly pathogenic avian influenza (H5N1) in the commercial domestic ducks of South Korea". Avian Pathology, τεύχος 34 (4), σελ. 367-370, Αύγουστος 2005.

[15] . Perkins LE et al. "Pathogenicity of a Hong Kong-origin H5N1 highly pathogenic avian influenza virus for emus, geese, ducks, and pigeons". Avian diseases, τεύχος 46 (1), σελ. 53-63, Ιαν.-Μάρτιος 2002.

[16] . Perkins LE. et al. "Varied pathogenicity of a Hong Kong-origin H5N1 avian influenza virus in four passerine species and budgerigars". Veterinary pathology, τεύχος 40(1), σελ. 14-24, Ιανουαρίος 2003.

[17] . Liu J. et al. "Highly pathogenic H5N1 influenza virus infection in migratory birds". Science, τεύχος 309, σελ. 1206, 19 Αυγούστου2005.

[18] . Perkins LE. Et al. "Susceptibility of Laughing Gulls (Larus atricilla) to H5N1 and H5N3 Highly Pathogenic Avian Influenza Viruses". Avian diseases, τεύχος 46 (4), σελ. 877-885, Οκτώβριος 2002.